Muismat

Sommige woordgroepen moeten altijd op één vaste manier geschreven worden.

Staande uitdrukkingen, ouderwets Nederlands

Hier volgen enkele vaste woordcombinaties ('staande uitdrukkingen'), die afkomstig zijn uit een oude versie van het Nederlands. Aan het begin van de vorige eeuw had onze taal naamvallen, zoals het Duits nu nog heeft. Daardoor kreeg een woord soms een bijzondere toevoeging aan het eind, afhankelijk van het geslacht van het woord en de functie van het woord in de zin. Dat zie je in sommige staande uitdrukkingen nog terug.

De uitdrukkingen hebben vaak een officieel tintje, maar dat kan ook worden opgevat als oubollig. Wie ervoor kiest om zo'n oude uitdrukking te gebruiken, moet dan wel de juiste spelling hanteren. Hieronder staan enkele voorbeelden. Wil je die moeilijke spelling omzeilen, gebruik dan een eigentijdse uitdrukking (zie de suggesties tussen haakjes). Het is vaak beter om gewoon te schrijven wat je bedoelt.

• aan den lijve (zelf)
• bij dezen (of de afgesleten variant: bij deze) (hierbij)
• bij machte (in staat)
• bij monde van (uitgesproken door)
• bij tijd en wijle (af en toe)
• bijwijlen (af en toe)
• eenieder (iedereen)
• haars weegs (haar eigen richting op)
• heden ten dage (tegenwoordig)
• huns weegs (hun eigen kant op)
• in arren moede (noodgedwongen)
• in der minne geschikt (vriendschappelijk geregeld)
• in dezen (wat deze zaak betreft)
• in gebreke blijven (niet aan de verplichting voldoen)
• in groten getale (massaal)
• in koelen bloede (koelbloedig)
• in levenden lijve (in eigen persoon)
• in u beider belang (in het belang van u beiden)
• met dien verstande (rekening houdend met, onder die voorwaarde)
• met grote vreze (erg bang)
• met voorbedachten rade (opzettelijk)
• mijns inziens (naar mijn inzien, volgens mij)
• naar aanleiding van (ertoe gebracht door)
• naar mijn mening (volgens mij)
• naar omstandigheden (rekening houdend met de bijzondere situatie)
• naar verluidt (zoals gezegd wordt)
• namens dezen (namens de genoemde)
• niettegenstaande (ondanks)
• omwille van (ter wille van, om, wegens)
• onverrichter zake (zonder succes)
• onzes inziens (ook: ons inziens) (naar ons inzien, volgens ons)
  
  (Uitdrukkingen met te, ten, ter staan alfabetisch op het tweede woord.)
• ten aanschouwen van (in tegenwoordigheid van)
• ten aanzien van (met het oog op)
• te allen tijde (altijd)
• ten anderen male (nog een keer)
• ter attentie van (bestemd voor)
• ten bedrage van (voor de prijs van)
• ten behoeve van (voor)
• te berde brengen (opperen)
• te berge rijzen (haren rijzen te berge van schrik of afschuw)
• te dezen (hier, wat dit betreft)
• te(r) elfder ure (nog net op tijd, bijna te laat)
• ten enenmale (volstrekt)
• ter ere van (om te eren)
• ten gehore brengen (laten horen)
• te goeder trouw (met goede bedoelingen)
• te gronde richten (vernietigen, ruïneren)
• ter grootte van (zo groot als)
• ten gunste van (voor)
• te harer beschikking (tot haar beschikking)
• te harer informatie (om haar te informeren)
• ten huize van (in het huis van, thuis bij)
• ter hoogte van (op/met de hoogte van, in de buurt van)
• te hulp schieten (direct gaan helpen)
• te hunner beschikking (tot hun beschikking)
• te hunner informatie (om hen te informeren)
• ter informatie (om te informeren)
• te jouwer beschikking (tot je beschikking)
• te jouwer informatie (om je te informeren)
• ten kantore van (in het kantoor van)
• ten koste van (met opoffering van)
• te kwader trouw (met slechte bedoelingen)
• te land (op het land)
• ten langen leste (eindelijk)
• ten laste leggen (beschuldigen)
• telastlegging (beschuldiging)
• tenlastelegging (beschuldiging)
• ten laste van (op kosten van)
• ter meerdere eer en glorie (in het voordeel van)
• te midden van (midden tussen)
• te mijnen kantore (in mijn kantoor)
• te mijner beschikking (tot mijn beschikking)
• te mijner informatie (om mij te informeren)
• ten nadele van (in het nadeel van)
• ten onrechte (onterecht)
• te onzer beschikking (tot onze beschikking)
• te onzer informatie (om ons te informeren)
• ter ore komen (horen)
• ten overstaan van (tegenover)
• ter plaatse (er, daar)
• te rade gaan (raadplegen)
• ter sprake brengen (onderwerp van gesprek maken, aankaarten)
• ten stelligste (heel stellig)
• ter tafel brengen (opperen)
• ten tijde van (in de tijd van)
• ten tonele (op het toneel)
• ten tweeden male (voor de tweede keer)
• te uwer beschikking (tot uw beschikking)
• te uwer informatie (om u te informeren)
• ter waarde van (met de waarde van)
• ter wille van (om, wegens)
• ter zake (over het eigenlijke onderwerp)
• ten zeerste (uiterst)
• ter zee (op de zee)
• terzijde (opzij)
• te zijnen nadele (in zijn nadeel)
• te zijner beschikking (tot zijn beschikking)
• te zijner informatie (om hem te informeren)
• te zijner tijd (als het zover is)
• tot nader order (tot een volgende mededeling)
• uit den boze (verboden)
• uit den treure(n), uitentreuren (tot vervelens toe)
• uit hoofde van (namens)
• van dien aard (zodanig)
• van ganser harte (uit de grond van het hart)
• van goeden huize (van aanzienlijke afkomst, met goede argumenten, deskundig)
• van katholieken huize (katholiek opgevoed)
• van nul en generlei waarde (waardeloos)
• van zins (van plan)
• voor geen kleintje vervaard (niet snel bang)
• wijd en zijd (overal)
• willens en wetens (opzettelijk)
• zegge en schrijve (wensende wijs: niet meer dan, welgeteld)
• zich vergewissen van (verifiëren, zich zekerheid verschaffen van)
• zij het (ook al is het)
• zijns weegs (zijn eigen kant op)
• zijns inziens (naar zijn inzien, volgens hem)
  

Naamvalsuitgang verplaatst naar tweede woord

In veel van bovenstaande uitdrukkingen is sprake van een naamvalsuitgang: een of meer toegevoegde slotletters om aan te geven dat hier sprake is van een bezitsvorm of plaatsaanduiding bijvoorbeeld.

Die naamvalsuitgang staat meestal op maar één plaats in de groep woorden. Als er een bijvoeglijk of bezittelijk voornaamwoord wordt tussengevoegd, verhuist in veel gevallen de naamvalsuitgang naar dat woord. Kijk maar naar deze voorbeelden:

• in uw belang
  in u beider belang
• ten kantore van
  te mijnen kantore
• ten nadele van
  te zijnen nadele
• ter informatie
  te onzer informatie

Of de naamvalsuitgang een s, een r of een n is, heeft te maken met welke naamval het is en het geslacht van het woord. Dat is in het tegenwoordige Nederlands niet zo goed meer te beredeneren, maar in de voorbeelden hierboven zie je bijvoorbeeld dat 'ter' wordt gebruikt bij een de-woord (de informatie) en 'ten' bij een het-woord (het kantoor, het nadeel).

Uit het Frans

Een uitdrukking in het Nederlands met Franse oorsprong:

• en plein public (in het openbaar)

   

Valkuilen

Soms maakt men de fout om twee formuleringen te combineren. Er ontstaat dan een verkeerde combinatie van woorden, een contaminatie:

• Goed: Dit is mijns inziens goed ingevuld.
• Goed: Dit is naar mijn inzien goed ingevuld.
• Maar fout: Dit is naar mijn inziens goed ingevuld.
  
  
• Goed: ik moet als moeder veel regelen.
• Goed (maar oubollig): ik moet, moeder zijnde, veel regelen.
• Maar fout: Ik moet als moeder zijnde veel regelen.
• Goed: u bent geregistreerd als de eigenaar van deze auto.
• Goed (maar oubollig): u bent geregistreerd zijnde de eigenaar van deze auto.
• Maar fout: u bent geregistreerd als zijnde de eigenaar van deze auto.

Van Dale vermeldt een voorbeeld waar de toevoeging 'zijnde' iets doet aan de nuance van de zin: 'hij werd uitgenodigd als zijnde een verre neef' (hij werd uitgenodigd, en wel omdat hij een verre neef is) heeft een andere strekking dan 'hij werd uitgenodigd als een verre neef'. Van Dale vindt daarom dat in dat geval 'als zijnde' verdedigbaar is.

Maar in de Beter Spellen-opgaven over deze kwestie voegt het woord 'zijnde' niets nuancerends toe en is 'als zijnde' een klassieke fout.