Het ABC van JP

Koppeltekens worden op verschillende manieren gebruikt.

Gemeenschappelijk woorddeel weglaten

Als je twee samengestelde woorden hebt met 'en' of 'of' ertussen en een deel van deze woorden is hetzelfde, kun je zo'n woorddeel vervangen door een streepje:

• zon- en feestdagen (= zondagen en feestdagen)
• maandagmiddag of -avond ( = maandagmiddag of maandagavond)

Meer hierover op de pagina zon- en feestdagen.

Samenstellingen met gelijkwaardige delen

Een samenstelling waarvan de eerste twee of drie delen gelijkwaardig zijn, krijgt een koppelteken tussen die delen. De klemtoon ligt op het laatste gelijkwaardige deel (ham-kaastosti: klemtoon op 'kaas').

In een enkel geval kan na het laatste gelijkwaardige deel opnieuw een koppelteken de leesbaarheid bevorderen (kip-ei-situatie), maar zo'n extra streepje kan het woord ook te veel versnipperen, waardoor je juist niet meteen ziet waar de gelijkwaardige delen zitten en waar de klemtoon ligt.

• aan-uitschakelaar
• bonus-malusregeling
• client-servernetwerk
• haat-liefdeverhouding
• half-om-halfgehakt
• ham-kaastosti
• hink-stap-sprongwedstrijd
• houtje-touwtjejas
• kip-eisituatie (of: kip-ei-situatie)
• koel-vriesinstallatie
• lengte-breedteverhouding
• maag-darmkanaal
• moeder-dochterrelatie
• nietes-wellesspelletje
• noord-zuidverbinding
• oog-handcoördinatie
• oost-westverbinding
• prijs-kwaliteitverhouding
• rood-wit-blauwvlag
• start-stopknop
• vader-zoonverhouding
• was-droogcombinatie
• welles-nietesdiscussie
• win-winsituatie
• woon-werkverkeer
• zwart-witfoto

Vaste combinatie van woorden

Als de combinatie van woorden in z'n geheel één begrip is, worden alle woorden met koppeltekens verbonden. Bijvoorbeeld 'jip-en-janneketaal'. Het is iets anders dan het geval hierboven, want het betekent niet 'jiptaal en janneketaal' (schrijf dus niet: jip- en janneketaal).

De volgende voorbeelden zijn verdeeld in twee groepen.

Woorden die altijd op dezelfde manier in een groepje worden gebruikt om het laatste deel van het woord nader te omschrijven:

• doe-het-zelfzaak (winkel voor de doe-het-zelver)
• gooi-en-smijtwerk (een ruwe manier van werken)
• hang-en-sluitwerk (een bepaald soort ijzerwerk)
• hans-en-grietjehuis (een bepaald soort huis)
• huis-aan-huisblad (blad dat aan elk huis bezorgd wordt)
• jeu-de-boulesbaan (een bepaald soort speelbaan)
• jip-en-janneketaal (een bepaald soort taalgebruik)
• kat-en-muisspel (een bepaald soort spel)
• kip-of-eivraag (een bepaald soort vraag)
• lach-of-ik-schietshow (een bepaald soort show)

• mond-en-klauwzeer (een bepaald soort ziekte)

• mond-op-mondbeademing (een bepaald soort beademing)
• mond-tot-mondreclame (een bepaald soort reclame)
• nek-aan-nekrace (een bepaald soort race)
• normen-en-waardendebat (een bepaald soort debat)
• ot-en-sienkleding (een bepaald soort kleding)
• peper-en-zoutstel (een bepaald setje servies)
• poep-en-pieshumor (een bepaald soort humor)
• welles-nietesspel (eindeloos kibbelen)

Een soortgelijke schrijfwijze zie je bij samenstellingen van een woordgroep met een ander woord. Bijvoorbeeld:

• De folder wordt huis aan huis verspreid. (woordgroep)
  Zij doen aan huis-aan-huisverspreiding. (combinatie)
  Zij doen aan huis-aan-huis-verspreiding. (mag met extra streepje)
• Hij maakt een raam van glas in lood. (woordgroep)
  Hij maakt een glas-in-loodraam. (combinatie)
  Hij maakt een glas-in-lood-raam. (extra streepje mag)
• De woningen zijn twee onder een kap. (woordgroep)
  Dat is een twee-onder-een-kapwoning. (combinatie)
  Dat is een twee-onder-een-kap-woning. (extra streepje mag)
• Het gesprek is een op een. (woordgroep)
  Wij voeren een een-op-eengesprek (combinatie)
  Wij voeren een een-op-een-gesprek (extra streepje mag)

Sommige woordgroepen zijn echt één begrip geworden en worden daarom tegenwoordig met streepjes geschreven:

• boter-kaas-en-eieren
• diefje-met-verlos
• doe-het-zelver
• een-twee-drie
• fish-and-chips
• haantje-de-voorste
• haastje-repje
• half-en-half
• half-om-half
• (het) heen-en-weer (krijgen)
• hink-stap-sprong
• huisje-boompje-beestje
• jantje-van-leiden
• jan-van-gent
• jeu-de-boulen
• kant-en-klaar
• klip-en-klaar
• koek-en-zopie
• kop-van-jut (kermisattractie)
  (Maar je schrijft 'kop van Jut' als je 'zondebok' bedoelt.)
• kruidje-roer-mij-niet
• laag-bij-de-gronds
• lul-de-behanger
• mens-erger-je-niet
• mise-en-scène
• op-en-top
• paard-en-wagen
• pietje-precies
• pijl-en-boog
• staakt-het-vuren
• spring-in-’t-veld
• strijk-en-zet
• tafeltje-dek-je
• uit-en-ter-na
• uit-en-te-na
• up-to-date
• voor-de-gek-houderij

Uitzonderingen

Geen streepjes, maar spaties in deze bijzondere gevallen:

• spic en span
• kop van Jut (zondebok, niet de kermisattractie 'kop-van-jut')
• pais en vree
• rechttoe rechtaan
• dienst na verkoop (Belgisch-Nederlands voor klantenservice)

geen spaties of streepjes in:

• fiftyfifty

en verder noemt Van Dale o.a. de volgende bijzondere combinaties:

• Jan en alleman (hoofdletter en spaties)
• Jan met de pet (hoofdletter en spaties)
• Jan Modaal (twee hoofdletters)
• Piet Snot (twee hoofdletters)
• jandoedel (kleine letter, geen spaties)
• janboerenfluitjes (kleine letter, geen spaties)
  

zie ook: vaste uitdrukkingen.